کتاب آذربایجان و شاهنامه یک کتاب مرجع است - مجله هدیه

ابوالفضل خطیبی سخنانش را با موضوع پیوستگی ابدی آذربایجان و ایران آغاز کرد و گفت: درباره پیوند آذربایجان و هویت ملی ایرانی باید از شاعری هراتی به نام صدرالدین هروی -که در قرن هشتم هجری به اصفهان آمده و درباره آذربایجان شعر سروده است- نقل قول کنم. او اصفهان را به بهشت تشبیه می نماید و آذربایجان را دستی از پیکر ایران زمین می داند. این سرزمین هیچگاه از ایران جدا نبوده است و در آینده هم نخواهد بود.

او در ادامه به تکریم این سرزمین توسط تاریخ نگاران پرداخت و گفت: ما می دانیم که خاستگاه دین زردتشی و کتاب اوستا شرق ایران است. بعدها به ویژه در زمان مادها، زمانی که بر شرق مسلط می شوند، مرکزیت این دین به غرب منتقل می گردد. همین مسئله باعث می گردد بسیاری از نام ها در اوستا به مکان های جدید اطلاق شوند. مثلا دریاچه چیچست به دریاچه ارومیه منسوب می گردد. به همین دلیل است که نویسندگان دوره اسلامی متصور بوده اند که محل تولد زردشت نیز آذربایجان بوده است. این محل همیشه مورد احترام تاریخ نگاران بوده است.

هویت ملی و هویت ایرانی

ابوالفضل خطیبی با اشاره به شکل گیری ناسیونالیسم در غرب و تاثیراتش در ایران بیان نمود: مکاتبی که در غرب تکوین پیدا می نمایند، بر اساس اطلاعات و داده هایی از سرزمین های غربی است. یکی از این مکتب ها همین ملی گرایی و ناسیونالیسم است. این مفاهیم و مکتب ها به طور کامل قابل انطباق با مفاهیم کهن بومی شرقی، خصوصا ایرانی نیستند و سعی در تطبیق این دو موجب سوءتفاهم هایی می گردد؛ به طوری که در جنگ های جهانی هم شاهد آن بودیم. انسانی که بدون هویت باشد، ریشه ای ندارد. در دنیایی که ازخودبیگانگی یکی از مسائل مبتلابه بشر است، هویت و ریشه، ارزش بالایی می یابد.

در این میان هویت ملی و هویت فرهنگی میراث بشری مدرن است. برخی از محققان معتقد هستند که ایرانیان پیش از دوران صفوی هویت ملی نداشته اند و هیچ گاه خود را ایرانی نمی نامیدند و خود را اهل شهرها می دانستند؛ البته شواهد بسیار و ابیات گوناگونی وجود دارد که این ادعا را رد می نماید.

خطیبی سپس به تعریف هویت پرداخت و گفت: اما این هویت چیست؟ تعاریف متعددی درباره هویت ملی وجود دارد. به نظر من بهترین این تعریف ها همان روح جمعی است که میان مردمانی که در مرزها و سرزمینی مشترک با فرهنگ و اساطیر و آیین ها و خاطرات مشترک زندگی می نمایند، وجود دارد. این هویت از اجزای مختلف تشکیل شده است باید بدانیم که احتیاج نیست تمام عناصر متعلق به هویت ملی در تمام مناطق یک کشور وجود داشته باشد. مثلا در منطقه آذربایجان زبان رایج زبان ترکی آذربایجانی است و فارسی زبان رایج نیست. این مسئله باعث نمی گردد که آذربایجان را فاقد هویت ملی بدانیم. آنچه اهمیت دارد، میراث فرهنگی مشترک اقوام ایرانی است.

مسئله دیگری که باید درباره آن صحبت کرد، مسئله نژاد است که نمی توان آن را از هویت ملی جدا کرد. امروزه آمیزش ملل مختلف و اقوام مختلف با یکدیگر این موضوع را زیر سوال می برد. آنچه مهم است خود را زیر لوای یک کشور دانستن است، نه تعصب ورزیدن بر متعلق بودن به قومی و ستیز کردن درباره آن.

کتاب آذربایجان وشاهنامه

ابوالفضل خطیبی با اشاره به فعالیت های شاهنامه شناسان ایرانی به نقش پررنگ آنان در شناساندن شاهنامه به جهانیان اشاره نمود و سخنانش را با نقد کوتاهی بر کتاب آذربایجان و شاهنامه سرانجام داد و گفت: بعد از انقلاب اسلامی و با آغاز فعالیت های جلال خالقی مطلق ایرانیان پژوهش های ارزشمندی در حوزه شاهنامه شناسی داشته اند. اگر بخواهم چند نفر از شاهنامه شناسان برتر را نام ببرم، سجاد آیدنلو یکی از آنان است. او در تالیف به منابع پایبند است. وقتی که به کتاب آذربایجان و شاهنامه نگاه می کنیم متوجه می شویم که این کتاب بسیار مستند است و می توان به آن ارجاع داد. البته باید گفت الگویی که در این کتاب به کار گرفته شده است، قابل استفاده برای مناطق دیگر ایران نیست. این کتاب پاسخی به احتیاج زمانه است و بر همین اساس نوشته شده است. بنابراین برای آنالیز و مطالعه دیگر مناطق ایران از این منظر باید روش های دیگری به کار برد.

خوشبختانه نقدهای بسیاری بر این کتاب نوشته شده است که نشان از اقبال به این اثر دارد. یکی از این نقدها که جالب توجه است، نقد محمود جعفری قنواتی است. امیدوارم دیگر نقدهایی که در آینده به این کتاب می گردد هم نقدهای علمی و دقیقی باشد.