چرا کمتر از ضرب المثل استفاده می کنیم؟ - مجله هدیه

این پژوهشگر ادبی و مدرس دانشگاه در گفت وگو با خبرنگاران، درباره ساختن مثل ها در دهه های اخیر که به نظر می رسد کمتر شده است، اظهار کرد: درباره این که ضرب المثل ها ساخته نمی گردد باید بگویم این طور نیست، ضرب المثل ها همواره در هر دوره ای ساخته و به مرور استفاده می گردد؛ اما ممکن است ساختش در دوره ای کمتر باشد و یا به میزان کمتری در میان مردم رواج پیدا کند و در دوره ای بیشتر باشد. در دوره ما به دلیل این که روابط و مراودات انسانی و گفت وگوی شفاهی کمتر شده و جای خود را به موارد کتبی داده، کاربرد مواد گفتاری از جمله ضرب المثل و کنایه کمتر شده است. اگر ضرب المثل کمتر به کار برود، کمتر هم ساخته و بازسازی می گردد.

او اضافه کرد: البته امروزه کلماتی را در ضرب المثل ها می بینیم که نشان می دهد این مثل ها جدید هستند؛ مانند ارتش چرا نداره؛ این ضرب المثل زمانی ساخته شده که ارتش به وجود آمده و عمر ارتش به یکصد سال هم نمی رسد. یا ضرب المثل معروفی که در میان مردم وجود دارد، ژیان ماشین نمیشه باجناق فامیل؛ این ضرب المثل هم زمانی درست شده که ماشین ژیان آمده است؛ عمر ژیان هم در ایران 50 - 60 سال است. نمونه های دیگری هم داریم که امروزی هستند؛ در واقع ضرب المثل ها از میان گفتار مردم بیرون می آیند.

ذوالفقاری سپس گفت: مسئله دیگری که وجود دارد این است که ضرب المثل ها پوست می اندازند و با همان بافت قدیم به ضرب المثل جدید تبدیل می شوند؛ یعنی با یک شکل تازه و روایت جدید، نو می شوند و میان مردم رواج پیدا می نمایند. مثلا امروزه می گوییم فلانی گرگ باران دیده است در اصل این ضرب المثل گرگ بالان دیده است؛ بالان به معنای تله است. در این مثل بالان به باران تبدیل شده است؛ زیرا امروزه کلمه بالان معنایی برای مردم ندارد اما در گذشته معنا داشته است. یعنی بخشی از ضرب المثل ها پوست می اندازند و شکل جدید پیدا می نمایند و واژه های شان جدید می گردد که این هم نوعی نوسازی ضرب المثل ها است.

او درباره به فراموشی سپرده شدن بعضی ضرب المثل ها و کمتر استفاده شدن شان نیز بیان نمود: این که ضرب المثل ها امروزه در میان مردم رواج چندانی ندارد و یا کمتر دیده می گردد، به نوعی درست است؛ اگر همین الان از مردم بخواهیم درجا 10 مثل معروف را بگویند، شاید خیلی ها نتوانند، در حالی که ذهن نسل گذشته انبانی از ضرب المثل ها بود، زیرا دائم در مراودات استفاده می شد.

این مدرس دانشگاه در ادامه اعلام نمود: یکی از دلایلی که امروزه کم تر ضرب المثل ساخته و استفاده می گردد این است که در گذشته برنامه هایی در شب های زمستان در قهوه خانه ها، مجامع و شب نشینی ها بود؛ از جمله گفت وگوی اهل خانه با هم، قصه خوانی، نقالی و کتاب خوانی. کتاب قصه های قدیمی پر بود از ضرب المثل ها، کنایه ها و کلیشه های زبانی که افراد به مرور در مجالس یاد می گرفتند. اما حالا از این مسائل خبری نیست و اغلب مردم در دنیای مجازی هستند و در دنیای مجازی هم ضرب المثل ها رنگ باخته اند. زمانی که مردم از ضرب المثل ها استفاده ننمایند، خودبه خود ضرب المثل ها هم ساخته نمی شوند. در واقع یکی از دلایل این موضوع این است که قصه ها، افسانه ها و نقل ها، شاهنامه خوانی و حافظ خوانی کمتر در خانواده ها رواج دارد.

او دلیل دیگر این موضوع را کتاب نخواندن نسل جدید مطرح نمود و گفت: با وجود این که کتاب زیاد است و حجم فراوری کتاب نسبت به گذشته بیشتر شده، ساعت مطالعه کمتر شده است که از دلایلش می تواند این باشد که افراد مجبورند بیشتر کار نمایند و دغدغه های شان نسبت به زندگی بیشتر شده اما در گذشته این دغدغه ها کمتر بود. مصرف گرایی هم عامل دیگری است. در گذشته به خاطر روحیه قناعتی که در انسان ها وجود داشت مصرف کمتر بود و مردم فرصت های خود را به مطالعه می گذراندند و حالا دیگر این فرصت ها وجود ندارد.

ذوالفقاری در ادامه متذکر شد: افراد در گذشته برای مطالعه وقت می گذاشتند و به ادبیات علاقه داشتند و چون مردم متون و آثار ادبی را زیاد می خواندند ده ها بیت شعر در حافظه داشتند اما ارتباط نسل امروز با ادبیات کمتر و گاه قطع شده است. البته رسانه ها مقداری جای شان را گرفته اند مانند تلویزیون که برنامه های آن هم جنبه های ادبی و فرهنگی ندارد و یا ضعیف است بنابراین ضرب المثل ها انتقال پیدا نمی نمایند. ضرب المثل ها به وسیله خواندن متون ادبی منتقل می گردد؛ مثلا در گلستان سعدی و شعرهای شاعرانی چون حافظ، مولوی و فردوسی بسیار ضرب المثل وجود دارد و در گذشته در مکتب خانه ها خوانده می شدند و چون شکل منظوم داشتند در حافظه شان می ماند. در واقع با خواندن این شعرها ضرب المثل ها ماندگار می شدند و مردم بیشتر آن ها را به کار می بردند.

او سپس بیان نمود: ضرب المثل در گذشته علاوه بر این که به لطف و شیرینی کلام می اضافه کرد، کارکرد دیگری هم داشت که قانع کردن و استدلال بود. مردم چون معانی ضرب المثل ها را خوب و دقیق می دانستند و به کارکرد آن ها هم آگاهی داشتند از ضرب المثل ها در گفت وگوهای شان برای قانع کردن طرف مقابل استفاده می کردند. در واقع می توان گفت ضرب المثل ها کارکرد اجتماعی، زبانی و فرهنگی داشتند. اما امروزه کمتر از کارکرد زبانی ضرب المثل ها استفاده می گردد و اگر مردم بخواهند استدلال نمایند با نامه اداری سر و کار دارند و اگر بخواهند یکدیگر را قانع نمایند پای شان به دادگاه کشیده می گردد. همان طور که گفتم مردم برای برطرف مسائل شان به مراجع قانونی مراجعه می نمایند و این چیزها باعث شده از اهمیت ضرب المثل ها کاسته گردد.

این نویسنده در خاتمه گفت: البته مهم ترین دلیل استفاده کمتر از ضرب المثل ها این است که ارتباط انسانی و گفت وگو میان افراد کم شده و این ضرب المثل ها انتقال پیدا نمی کند؛ مثلا وقتی من ضرب المثل زیبایی را در هنگام گفت وگویی می شنیدم به حافظه می سپردم تا در جای دیگری و یا موقعیت دیگری به کار ببرم اما حالا این موقعیت اصلا فراموش شده و به دست نمی آید و جایش را به پیامک ها داده؛ خیلی سریع و بدون کاربردهای زبانی. البته این بلا فقط بر سر ضرب المثل نیامده بلکه کنایه ها، کلیشه ها و اصطلاحات مان نیز دچار این مشکل شده اند و به طور کلی زبان گفتار تضعیف شده است.