واحد های صنعتی کوچک در منطقه ها محروم ایجاد گردد ، ضرورت اجرای طرح های توسعه منطقه ای در کشور - مجله هدیه

گروه مالی خبرنگاران؛ برنامه ریزی و انتخاب مکان های مناسب برای منطقه ها صنعتی برای استفاده صحیح و پایدار از سرزمین به عنوان پایه آمایش سرزمین و راه چاره رسیدن به توسعه پایدار است، ازاین رو در نظر گرفتن این مکان ها و موقعیت جغرافیایی آن ها با ویژگی های محیط زیستی سرزمین که تعیین کننده توزیع و تعادل منطقه ای و استفاده حداکثر از قابلیت های محیط باشد می تواند کاهنده اثرات مخرب محیط زیستی صنایع باشد.

آمایش سرزمین در سیستم حرفه ای امروزی و دانشگاهی ایران به برنامه ریزی فضایی در مقیاس ملّی و منطقه ای اطلاق می شود، در واقع و در سیستم حرفه ای جهانی، بخشی از مفهوم کلّی برنامه ریزی شهری و منطقه ای به شمار میرود. آمایش سرزمین به روش ها و رویکرد های استفاده شده به وسیله بخش خصوصی و عمومی به منظور اثرگذاری بر توزیع جمعیت و فعالیت ها در فضا های با مقیاس های گوناگون اشاره دارد.

آمایش سرزمین، یک امر علمی با رویکردی فضایی و منطقه ای در شناخت توانمندی های توسعه با توجه به قابلیت های مکانی است، توسعه نیز در عصر تازه مبنای چند بعدی یافته و از حالت تک نگری و بخشی بودن گذار نموده است.

در راستای آنالیز ابعاد تدوین سند توسعه صنعتی و تجاری با رویکرد آمایش سرزمینی با رضا موسایی، دبیر دفتر مطالعات راهبردی رونق فراوری دانشگاه امام صادق (ع) به تبادل نظر نشستیم.

موسایی در این باره می گوید: آمایش سرزمین، ارزیابی نظام مند عوامل طبیعی، اجتماعی، مالی، فرهنگی و ... به منظور یافتن راهی برای تشویق و یاری به جامعه بهره برداران در انتخاب گزینه هایی مناسب برای افزایش و پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد احتیاج های جامعه است، از مهم ترین خصوصیات این نگاه جامع نگری، کیفیت و سازماندهی فضایی آن است، پایدارترین آرایشی که به سه مؤلفه مهم جمعیت-سرمایه-منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین ختم می شود برنامه آمایش سرزمینی نامیده می شود.

آمایش سندی است که برای تحقق توسعه پایدار فضایی، مجموعه اهـداف، راهبردهـا، سیاست ها و برنامه های اجرایی بخش های دولتی و غیردولتی را در ابعـاد اقتصـادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی در برمی گیرد؛ این برنامه در چارچوب منظره، اهداف توسعه ملی، بـا رویکـردی توسعه گرا، مشارکت جو و انعطاف پذیر تهیه می شود.

در تشریح ابعاد آمایش سرزمینی چه مواردی را می توان عنوان نمود؟

موسایی: مقوله آمایش سرزمینی به عنوان تلفیقی از سه علم اقتصاد، جغرافیا و جامعه شناسی و به عنوان تبیین درازمدت توسعه و پیشرفت بر اساس چند مرحله اساسی است که شامل تدوین اصلی ترین جهت گیری های توسعه بلندمدت کشـور از منظـر آمـایش سرزمین در فرایند نگاه از بالا به توسعه ملی و تعیین و تبیین بازتاب های سـرزمینی آن، تعیین امکانات، قابلیت ها، موانع و تنگنا های تعیین کننده تخصص ها و عملکرد های منطقه ها در یک نگاه از پایین به سطح ملی و تلفیق دو فرایند نخست در برخورد با بخش های اقتصـادی و ایجاد هماهنگی های بین منطقه ای و بین بخشی و بخشی - منطقه ای و تصویر بازتاب های سـرزمینی مرحله توسعه یافتگی بخش های مختلف در سطح ملی است.

این طرح های توسعه ای و آمایش سرزمینی تا چه مقدار در ایران اجرا شده است؟

عدم توفیق برنامه ریزی توسعه منطقه ای و تقسیم کار فضایی، موجب افزایش نابرابری و فاصله در بین منطقه ها مختلف کشور شده ا ست بدین ترتیب کشور دارای چهره ای دوگانه شده که بخشی از آن کمتر پیشرفته و محروم و بخش دیگر پیشرفته است؛ متاسفانه در کشور ما قطب های رشد درحال بزرگ تر شدن و عدم سرریز به منطقه ها دیگر هستند که این با نگاه به نقشه سطح بندی توسعه ای استان ها (نقشه پایین) قابل درک هست. برای مثال فاصله و شکاف توسعه بین استان یزد که در رتبه اول قرار گرفته است با استان سیستان و بلوچستان که در رتبه آخر قرار گرفته است بسیار زیاد است. به طورکلی استان های یزد، سمنان، مرکزی، مازندران، اصفهان و تهران به ترتیب در صدر جدول و استان های سیستان و بلوچستان، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی، کهکیلویه و بویراحمد، لرستان و ایلام در انتهای جدول قرار دارند.

حال چنانچه در نیم قرن اخیر سرمایه گذاری ها بر اساس مطالعات آمایش سرزمین اجرا شده بود، علاوه بر حفظ محیط زیست، شکاف توسعه که ممکن است موجب چالش های اجتماعی، سیاسی و امنیتی شود نیز وجود نداشت و هر منطقه متناسب با پتانسیل های خود رشد می کرد، برای نمونه استان سیستان و بلوچستان که سواحل مکران را در خودش جای داده است؛ فرصت کم نظیری برای احداث صنایع است بعلاوه سرمایه گذاری در معادن این استان می تواند رشد و شکوفایی را برای مردم این منطقه به ارمغان آورد.

دستیابی به توسعه و حفظ آراستگی و توازن منطقه ای چگونه امکان پذیر است؟

با توجه به تفاوت سطح پیشرفت استان ها و براساس اطلاعات آماری سرشماری سال 1395، پراکندگی جمعیت در استان های شرقی و مرکزی کشور نسبت به استان های شمال، شمال غرب و غربی بسیار کمتر است، تحلیل شاخص مذکور پدیدار می سازد که در صورت تداوم فرایند های موجود می تواند بحران های جدی که تهدیدکننده بقای ملی هست را به همراه داشته باشد. به طورکلی می توان گفت جهت دستیابی به توسعه و حفظ آراستگی و توازن منطقه ای باید تبیین شود که در گام نخست استراتژی کشور برای توسعه صنعتی به چه صورت است و سپس هر منطقه باید چه اقداماتی را در راستا تحقق استراتژی توسعه ملی انجام دهد در این راستا برنامه های آمایش سرزمین در سطوح ملی و منطقه ای می تواند بسیار راه گشا باشد.

طرح های آمایشی در ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

موسایی: نگرش و ساختار تصمیم گیری دولت به برنامه های آمایش سرزمین بنا به نظر صاحب نظران و کارشناسان حوزه برنامه ریزی، یکی از مهم ترین عواملی است که موجب ازکارافتادگی برنامه های توسعه در کشور شده است بعلاوه طی زمان نسبتاً طولانی که آمایش سرزمین در سطح سیاست گذاری کشور مطرح شده، اقدامات بایسته در زمینه ایجاد ظرفیت دانایی لازم و ضرورت های آن صورت نگرفته و این مسئله موجب شده سازوکار نهادی عینیت بخشیدن به این مقوله تبدیل به محلی برای توزیع رانت هایی نظیر مطالعات و پژوهش ها و پروژه های خاص شوند.

از دیگر عوامل نارسایی طرح های آمایشی در ایران می توان به دو مورد اشاره نمود، اول تک ساحتی بودن نظام برنامه ریزی که به نظر می رسد مطالعات آمایش اجرا شده تا به امروز در کشور اغلب متکی به قوه مجریه بوده بر سایر قوا را در نظر نگرفته است و دوم بحران کاهش اعتماد به سیاست گذاری که متأسفانه تصمیمات بدون پشتوانه کارشناسی و ایجاد هزینه های جدی برای کشور و مردم موجب بروز بحران کاهش اعتماد عمومی نسبت به تصمیمات و سیاست های دولت شده است از سوی دیگر نحوه عملکرد نظام تصمیم گیری کشور به گونه ای است که نقش بسیار ناچیزی برای مشارکت مردم در نظر گرفته است.

مسائل نظام رگولاتوری کشور در این زمینه را چه مواردی ارزیابی می کنید؟

یکی از مهم ترین مسائل نظام رگولاتوری کشور کم توجهی به مسائل حیاتی و اقتضائات زمان است، در ارتباط با اسناد آمایش استانی نیز می توان گفت این اسناد با کاستی ها و نواقص جدی روبرو هستند. این چالش ها، در چندین مورد طبقه بندی شده اند که می توان به مواردی نظیر فراهم نبودن الزامات حداقلی تدوین سند آمایش سرزمین اشاره نمود.

مهم ترین الزامات حداقلی که قبل از تدوین سند آمایش ملی و استانی باید فراهم شود شامل چند مورد است که در ادامه ذکر می شود؛

وجود دولت توسعه گرا و تعیین بودن اهداف: قبل از تدوین، باید با یک منطق و هویت قابل اتکا، هدف و تصویری که برای کشور متصور هستیم ترسیم شود، بعلاوه باید شناخت کافی از شرایط بین الملل نیز وجود داشته باشد در کنار این موارد وجود یک دولت توسعه گرا یعنی دولتی که دولت مردان آن به برنامه های توسعه ای در راستا تحقق فراوری مولد و فناورانه اعتقاد پایدار داشته و از نزدیک درگیر برنامه ریزی های توسعه ای هستند از الزامات برنامه ریزی مالی مطلوب است.

وجود استراتژی توسعه صنعتی کارآمد: در برنامه های استراتژیک دورنمایی از شرایط مطلوب طراحی می شود، به طوری که همه خط مشی های ثابتی که شروع و انجام آن ها نیل به هدف های عالی را میسر می سازد، دربردارد. براساس تجربه تاریخی سایر کشورها، اغلب کشور هایی به توسعه دست یافته اند که از توان فراوریی بالایی برخوردارند و بنابراین می توان گفت تحول توان فراوریی (فراوری فناورانه) و توسعه با یکدیگر هم بستند.

نظام آماری قابل اتکا: برای تدوین سند آمایش سرزمین، لازم است نظام آماری پویا و گسترده ای برای کل کشور وجود داشته باشد.

ظرفیت با کفایت بدنه اجرایی کشور: براساس آموزه های نهادگرایی، مسئله اجرا نیز در فرآیند تحقق اهداف توسعه ای از اهمیت بالایی برخوردار است به عبارت دیگر، حتی اگر برترین قاعده گذاری ها صورت گیرد، اما در سطح اجرا توانایی لازم وجود نداشته باشد، دستاوردی حاصل نخواهد شد. با توجه به تجربه انحلال و احیای مجدد سازمان برنامه و بودجه کشور، ساختار فعلی سازمان به عنوان اصلی ترین نهاد متولی برنامه آمایش در کشور، بسیار شکننده و ناهماهنگ است و از سوی دیگر وزارت راه و شهرسازی نیز با پیگیری طرح های جامع و کالبدی، به شکلی دیگر، در حال اجرا اقدامی موازی با سازمان برنامه و بودجه است این مسئله نیز می تواند در کنار توان و ظرفیت ناکافی بدنه اجرایی، موجب ایجاد ناهماهنگی و کم اثرتر شدن اقدامات اجرا شده شود.

عدم توافق بر روی مفاهیم کلیدی در برنامه های آمایش کشور

موسایی: هماهنگی و توسعه از جمله مهم ترین مفاهیم برنامه ریزی بشمار می فرایند که در ادامه مصادیقی در مورد عدم توافق بر روی این مفاهیم کلیدی در برنامه های آمایش کشور، ذکر می شود.

فلسفه وجودی برنامه ریزی، حل وفصل بحران ناهماهنگی است بنابراین انتظار می رود در اسنادی توسعه ای نظیر سند آمایش ملی و استانی اقدام به تبیین ناهماهنگی های بحران زا در سطوح منطقه ای، بین منطقه ها و ملی شود حال آنکه اغلب اسناد مذکور فاقد شایستگی لازم جهت تحقق این مهم هستند.

آنالیز محتوایی اسناد آمایش در دسترس، حکایت از آن دارد که درک تعیینی از توسعه یا مفهوم برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین وجود ندارد. به طورکلی ارزیابی می شود یک نظم فکری حاکم بر تهیه سند آمایش استانی، فاقد اسلوب روش شناختی و ذهنیت برنامه ای بوده است.

عدم توافق بر اولویت تدوین سند ملی آمایش بر اسناد آمایش استانی موجب بروز ناهماهنگی در تدوین اسناد استانی شده است، هر استان به عنوان جزئی از کل کشور باید در راستای اهداف بلندمدت کشور پیش رود و نباید از سرنوشت مشترک و درهم تنیده استان ها و فعالیت های مالی در کشور غفلت کرد بنابراین این سوال به نظر می رسد که در شرایط فقدان برنامه آمایش ملی، تهیه برنامه های آمایش استانی آیا اصولاً امکان پذیر است؟

موازی کاری در دستگاه های مختلف در تدوین اسناد توسعه و ناتعیین بودن جایگاه اسناد جامع توسعه بخشی نظیر سند جامع آب، انرژی، حمل ونقل و ... و طرح های جامع و کالبدی استان ها در تدوین اسناد آمایش ملی و استانی یکی دیگر از مصادیق ناهماهنگی در برنامه ریزی و تدوین اسناد آمایش محسوب می شود.

مورد توافق نبودن کارآمدی توضیح خدمات ابلاغی جهت تدوین اسناد آمایش، منجر به بروز مسائل اساسی نظیر حجم بالای اسناد آمایش، ارائه مطالب تکراری و کاهش امکان اولویت بندی و ایجاد ارتباط مناسب مطالب ارائه شده در بخش های مطالعات پایه و برنامه ریزی راهبردی شده است.

چه راه چاره هایی برای سودمندشدن طرح های آمایش تدوین شده پیشنهاد می شود؟

باتوجه به طرح های آمایش تدوین شده و تحلیل عملکرد آن ها در کشور، به جهت سودمندی بیشتر، چندین راه چاره قابل ذکر است؛ برای دستیابی به تعادل های منطقه ای در شهرستان های یک استان، باید نوعی عدم تمرکز در ارائه خدمات، سرمایه گذاری های نوین و ایجاد زیرساخت ها، مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان و مدیران ارشد استان قرار گیرد.

برای کاهش نابرابری های منطقه ای، احداث مراکز آموزش های فنی و حرفه ای می تواند به عنوان راه چاره بلندمدت، اصلاح بافت و ساختار راه های ارتباطی و تسریع و تسهیل خدمات رسانی به دهستان ها و شهرستان ها به وسیله، به عنوان برنامه میان مدت و استفاده از بذر های اصلاح شده، استفاده از ماشین آلات کشاورزی مدرن و آبیاری تحت فشار و توسعه منطقه ها تبدیلی به عنوان برنامه کوتاه مدت مورد توجه قرار گیرد.

به دلیل مهاجرت به سمت شهر های بزرگ، معمولاً روستا ها و شهر های کوچک از نیروی متخصص خالی شده اند، عمده ترین دلیل این مهاجرت ها اوضاع نامناسب مالی، نابرابری های دستمزد در شهر و روستا، عدم برخورداری از امکانات و خدمات شهری مطلوب و بیکاری بوده است بنابراین به منظور کاهش نابرابری های منطقه ای در سطح استان، لازم است تمهیداتی جهت بهبود شرایط در منطقه ها مذکور و کاهش مهاجرت های شهری، اندیشیده شود.

جهت دستیابی به نتیجه مطلوب و کاهش نابرابری های منطقه ای، استراتژی های اتخاذشده جهت برنامه ریزی باید با شرایط مختلف شهرستان های استان تطابق داشته باشد، بعلاوه به منظور فراهم سازی زمینه کلی توسعه استان ضرورت دارد تا از وجود منابع متعدد طبیعی و انسانی در جای جای استان بهره برداری بهینه شود.

پیشنهاد می شود در اعمال سیاست ها و برنامه های توسعه کشور، در تخصیص منابع به استان هایی که منطقه ها روستایی آن ها از نابرابری بیشتری رنج می برند، کوشش بیشتری شود. بعلاوه نظارت مناسبی بر روی تخصیص کارآمد منابع بین منطقه ها شهری و روستایی صورت گیرد.

تعدیل موانع توسعه منطقه ای در کشور مستلزم تغییر نظام و ساختار برنامه ریزی است ساختار برنامه ریزی باید به گونه ای باشد که قدرت تصمیم گیری مردم به نمایندگان را در بعد منطقه ای، به منظور تعیین سرنوشت و شرایط حال و آینده خود ارتقا دهد.

ایجاد واحد های کوچک مقیاس صنعتی با سرمایه گذاری های مستقیم و یا مشارکت بنگاه های بزرگ مالی دولتی و بخش عمومی در شهرستان های کمتر پیشرفته می تواند از شکاف نابرابری در استان ها بکاهد.

استقرار سرمایه مدیریتی کارآمد و اثربخش در استان های محروم به منظور بهبود مدیریت بخش عمومی و افزایش کیفیت عملکردی دستگاه های اجرایی با انتخاب مدیران مالی دستگاه های اجرایی بر اساس شاخص های شایسته سالارانه موجب بهبود فرایند توسعه استان ها و کاهش نابرابری می شود.

پیشنهاد می شود به عنوان ماهیت مالی و صنعتی طرح های آمایش، مسئولیت تدوین اسناد آمایش کشور به وزارت صمت داده شود.

به منظور کاهش نابرابری ها و بهبود شرایط توسعه منطقه ها مختلف در دوران کنونی، لزوم تدوین و اجرای طرح های آمایش بیش از گذشته حائز اهمیت است؛ طرح های آمایشی از آنجا که به عنوان ریل های حرکت کشور به سمت توسعه حساب می شوند، احتیاجمند تجزیه و تحلیل دقیق از سمت کارشناسان بخصوص کارشناسان مالی و محیط زیست هستند، مهم تر از تدوین طرح نیز لزوم اجرای آن به وسیله دستگاه های ذی ربط است، از این رو اخیرا طرح آمایش سرزمینی از سوی وزارت صمت با هدف ایجاد اشتغال و ارزش افزوده در حوزه صنعت، معدن و تجارت، شروع شده است که در آن پروژه هایی که بیش از 60 درصد پیشرفت فیزیکی دارند، پروژه های دارای زنجیره ارزش افزوده هستند و واحد های راکدی که توانمندی بازگشت به چرخه فراوری را دارند در قالب این طرح قرار می گیرند.