نقش حنا، هنر دیرین زنان هرمزگانی - مجله هدیه

کشت و کاربرد حنا در ایران به گذشته های بسیار دور بازمی شود و این گیاه یکی از فرآورده های مهم کشاورزی است که هم در داخل ایران کاربرد بسکمک داشته و هم بخش فراوانی از آن به خارج صادر می شده است.

مرکز کشت حنای ایران، کرمان به ویژه بم و بهرام آباد و پاره ای از مناطق جنوب به ویژه هرمزگان بوده است. (فرهنگ مردم ایران، شماره 11 زمستان 86) ابومنصور (سده 10 میلادی) از کشت حنا در ایران یاد می کند. در تاریخ سیستان هم از گران شدن حنا در روزگار مغول سخن به میان آمده است.

حنا در سده هفدهم از تولیدات مهم کشاورزی ایران به شمار می آید و آن را به عنوان دارو یا ماده رنگی برای رنگین ساختن ناخن، موی ریش و سبیل به کار می بردند.

حنا از جمله فرآورده های مهم کشاورزی و از عمده صادرات استان هرمزگان است که در گذشته های نه چندان دور در بسکمک از مناطق استان، کشت می شد. در زبان هرمزگانی حنا را حنیر می گویند.

ویژگی های آب و هوایی و آب کافی و نیاز به چنین گیاه سودمند و مقدسی موجب شده بود تا زمین های زیادی برای کشت این گیاه اختصاص یابد. وجود همه ویژگی های سازگار برای کشت و کار حنا در استان سبب گشته بود تا حنا چهارمین فرآورده کشاورزی مهم استان باشد.

سدیدالسلطنه در توصیف فرآورده های جلگه میناب، حنا را در جایگاه چهارم فرآورده های کشاورزی قرار می دهد بیشتر حاصل آنها خرماست، درجه دوم لیمو و انبه و بعد حناست.

کشت این گیاه در میناب چنان رواج داشت که باغی در میناب به باغ حنیری (=حنایی) مشهور است و سدیدالسلطنه به روشنی از آن نام برده است. سدیدالسلطنه در سال 1327 از هفت باغ در میناب یاد می کند که در آنها حنا کشت می شد.

از قدیمی ­ترین گزارش ها درباره صادرات حنا از استان، نقل قولی است از جهانگرد اسپانیایی (سده شانزدهم میلادی) از صادرات کالاهای گوناگون باربوسا در این باره می گوید: بسکمک از انواع مال التجاره ها را که از هرمز از بسکمک نقاط به آنجا وارد می شود، داد و ستد می نمایند و از آنجا (هرمز) به سایر قسمت های هند صادر می نمایند آنها (تجار ایرانی) همه نوع ادویه، دارو، احجار کریمه و سایر امتعه از قبیل فلفل، زنجبیل، دارچین، میخک، چماق، جوزبویا، فلفل دراز، چوب عود، چوب صندل، حنا، تمرهندی... به آنجا می آورند. (فرهنگ مردم ایران، شماره 11، زمستان 86)

شواهد نشان می دهد که انسان های دوره نوسنگی هزاره هفتم پیش از میلاد از حنا برای رنگ کردن دست و پایشان به هنگام برگزاری آیین ها و مراسمی که وابسته به الهه باروری بوده استفاده می کردند. گواه مکتوبی که به کاربرد حنا برای آذین بستن دست نوعروسان نشان می دهد افسانه اوگاریت وآنات است که به 2100 سال پیش باز می شود.

در ایران باستان نیز برای برگزاری جشن نوروز، زنان به دست و پای خود حنا می بستند. (فرهنگ مردم ایران، شماره 11، زمستان 86)

در باور مردم هرمزگان حنا گیاهی مقدس است و از این رو، این گیاه نقش کلیدی در برگزاری مراسمی چون حنابندان، عروسی و تعزیه دارد.

حنابندان مشهورترین مراسمی است که در برپایی آن حنا نقش کلیدی دارد. تقدس این گیاه در نظر مردم هرمزگان به گونه ای است که در حنای شب حنابندان چند برگچه از بوته حنایی را که در زمین زیارتگاه یا قدمگاه وجود دارد نیز برای تبرک به آن می افزایند.

اهمیت مراسم حنابندان در هرمزگان به گونه ای است که سه شب متوالی برگزار می شود.

بستن حنای عروس و داماد به عهده زنان است و این کار را نیز گروهی از زنان آشنا و نزدیک انجام می دهند. حنای دست و پای داماد هیچ نگاره ویژه ای ندارد و یک تکه تا نزدیک مچ دست و پا بسته می شود اما حنای عروس دربردارنده نقش و نگاره های زیبا و گوناگونی است و می تواند از نوک انگشتان آغاز و تا بازو ادامه پیدا کند.

حنای دست و پای عروس را هنرمندان حنابند می نگارند و در این کار نیز توانایی ویژه ای دارند.

در گذشته طراحی نقش حنا با کمک انگشت های دست انجام می شد ولی با گذشت زمان خلاقیت­هایی از سوی طراحان انجام گرفت و با استفاده از چوب کبریت طرح های ظریف­تری را ابداع کردند.

در حال حاضر با شکوفایی استعدادها و خلاقیت­های جدیدتر ابزار آن یک قیف و ذهن خلاق و پر از نقش طراح است.

عوامل شکل گیری نقشمایه های تزیینی حنا طبیعت و فرهنگ هستند که از آداب و رسوم و هنرهای سنتی این دیار شامل دریا و عواملی که دریا در آن دخیل بوده تاثیر مستقیم گرفته است.

یکی دیگر از این پدیده های طبیعی موثر در این هنر درختان و گیاهان هستند که در این منطقه روییده اند یا به طریقی با آن ارتباط داشته­اند، مانند گیاهان و درختانی چون خرما، لور، حرا و حنا که پیوند زیادی با زندگی مادی و معنوی مردم هرمزگان دارند.

درخت نخل، بته جقه، درخت حرا که دانه آن شبیه بادام است، اسلیمی، ختایی، گل 12 پر و برگ نخل از مهمترین نقشمایه های حنا در هرمزگان هستند. استفاده از این نقوش بسیار زیبا و منحصر به فرد که ریشه در فرهنگ و باور مردم یا برگرفته از طبیعت این دیار دارد.

نقش حنا توانسته خود به صورت یکی از جذابیتهای گردشگری برای مهمانان استان هرمزگان درآید به طوری که بسکمک از گردشگران علاقمند به طرح حنا بر روی دست و پای خود هستند و از این هنر استقبال می نمایند.

خلاقیت در این هنر توانسته استفاده از حنا را در نسل جوان که در استانهای دیگر رغبتی به استفاده از آن ندارند را علاقمند نماید.

پیشنهاد می شود برای حفظ این رشته، به کشت حنا توجه بیشتری شود و کارگاه های آسیاب برگ حنا رونق گیرد و همچنین با تخصیص تسهیلات به این هنر بومی، معرفی کردن آن به صورت حرفه ای، آموزش وانتقال، ثبت و مستند سازی و جلوگیری از واردات حناهای تقلبی و شیمیایی برای حفظ بیش از پیش این رشته تلاش نمود.

گزارش از بهاره جوشعار، کارشناس میراث فرهنگی