تمساح گاندو؛ تنها تمساح پوزه کوتاه حیات وحش ایران - مجله هدیه

گاندو یا تمساح پوزه کوتاه نوعی کروکودیل بومی ایران و پاکستان است. این حیوان بزرگ ترین خزنده در هر دو کشور به شمار میرود که طی 65 میلیون سال گذشته تغییرات کمی نموده است. شاید جالب باشد بدانید گاندو تنها تمساحی است که به طور طبیعی در ایران زندگی می نماید و همین ویژگی آن را به حیوانی محبوب در بین جهانگردان تبدیل نموده است.

هرآنچه باید درباره گاندو بدانید:

• گاندو یعنی چه؟
• ظاهر و مشخصات گاندو
• گاندو در سیستان و بلوچستان
• آیا گاندو خطرناک است؟
• گاندو و خطر انقراض

گاندو یعنی چه؟

در زبان بلوچی گاندو معنی راه رونده روی شکم است و نام اصلی این حیوان تمساح پوزه کوتاه مردابی و نام علمی این حیوان Crocodylus palustris است. این حیوان در منطقه های مثل رودخانه باهوکلات و رودخانه سرباز و محدوده های آبی چابهار و سراوان زندگی می نماید. به عبارت دیگر، جنوب استان سیستان و بلوچستان تنها نواحی زیستی گاندو در ایران محسوب می گردد.

این حیوان هم زیستی مسالمت آمیزی با مردم منطقه دارد و هر سال تعداد زیادی جهانگرد را به این منطقه جذب می نماید. منطقه ها جنوبی سیستان و بلوچستان این حیوان را نماد برکت و آبادانی می دانند و معتقدند که با هجرت و مرگ این حیوان، خشک سالی و قحطی روی زندگی آن ها سایه خواهد انداخت. به خاطر همین باور قلبی، آن ها تمام کوشش خود را برای مراقبت و بقای این حیوان به کار می گیرند.

ظاهر و مشخصات گاندو

گاندوها بازمانده هایی از راسته کروکودیل هایی هستند که در دوره زمین شناسی مزوزوئیک یعنی 225 تا 265 میلیون سال قبل زندگی می کردند و از 65 میلیون سال قبل تا به امروز تقریبا هیچ تغییر ظاهری نداشته اند. توله های گاندو طولی برابر 20 تا 25 سانتی متر و رنگ زیتونی با نوارهای تیره روی دمشان دارند و تمساح های بالغ تر رنگ قهوه ای روشن با نشان هایی تیره و پراکنده در طول بدنشان دارند. این تمساح دارای پوزه ای پهن با 19 دندان در فک بالایی و 15 دندان در فک پایینی است و پاهایی کوتاه دارد.

گاندو گوشتخوار و از نوع شکارچی کمین گر است که ماهی ها، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه ها، حتی سگ ها را شکار می نماید. در واقع بیشتر حیواناتی که به آب های محل زندگی گاندو بروند، ممکن است خوراک این تمساح شوند. گاندوها در کشور هند حتی گاهی گوزن سمبر 225 کیلویی و گاومیش اهلی 450 کیلویی را شکار نموده اند. آن ها در شکار با ببرهای هندی نیز رقابت دارند و بارها بر سر شکار طعمه با این گونه درنده درگیر شده اند. البته همان طور که گفته شد، این تمساح ها عادت انسان خوری ندارند و به جز مواردی محدود هیچ حمله ای علیه انسان ها نداشته اند.

ساختمان دندان گاندو برای جویدن مناسب نیست و قدرت جویدن ندارد. شکارهای کوچک خود را می بلعد و شکارهای بزرگ را مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می دارد تا گوشت آن شل گردد؛ سپس آن را تکه نموده و می خورد. برعکس دندان های ضعیف، شیره گوارشی آن ها اسید فراوان دارد که می تواند در عرض چند دقیقه هر غذایی را هضم کند.

حدود نیمی از کل بدن گاندو را دم قوی این حیوان تشکیل می دهد و این دم مانند سکان کشتی به جلو بردن او در آب یاری می نماید. تمساح پوزه کوتاه ایرانی از نظر میزان، یک تمساح با جثه میانه به شمار میرود و می تواند تا طول حداکثر چهار متر رشد کند. عمر گاندو در طبیعت بین 40 تا 60 سال است که در صورت زندگی در شرایط محافظت شده، می تواند بیش از 60 سال هم زنده بماند.

در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن گاندو، دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می گردد. در قسمت پاهای جلوی خود پنج انگشت و در پاهای عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این کروکودیل ها در نرها سه متر و در ماده ها 2.45 متر و میانگین وزن آن ها 550 کیلوگرم است. عموما تمساح های نر زودتر به بلوغ می رسند و جثه بزرگ تری نسبت به تمساح ماده دارند. بزرگ ترین گاندوی مشاهده شده در ایران 3.6 متر طول دارد که در جایی به نام کافه یوسف در نزدیکی منطقه گرم بیت دیده شده است.

وجود پرده ای در بدن این تمساح راه ورود آب به معده را می بندد؛ حتی زمانی که دهان حیوان باز است، هیچ آبی وارد معده اش نمی گردد. با توجه به تحرک پایین و خونسرد بودن، مصرف غذایی گاندوی بالغ به طور میانه روزانه تنها 1.5 تا 2 کیلوگرم گوشت است. یک پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد که برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی به عنوان پلک سوم تمساح به شمار میرود. در سوراخ بینی گاندو ماهیچه ای وجود دارد که از بینی در زیر آب محافظت می نماید. گوش گاندو به صورت شکاف باریک در عقب چشم واقع شده و پوسته ای متحرک، جهت محافظت در زیر آب دارد.

گاندو قوی ترین پا را در میان همه تمساح ها دارد. این ویژگی به خاطر آن است که نسبت به سایر تمساح ها بیشترین راهپیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یک تغییر تکاملی است؛ زیرا منابع آبی کم و پراکنده، گاندو را مجبور نموده که برای دستیابی به منابع آبی نو مسیرهای خشکی را طی نمایند و چون بیشترین تکیه برای راه رفتن روی پاهای عقبی است، پاهای عقبی آن ها قوی تر است.

جالب است بدانید که اگر دندان این تمساح بشکند، دندان نوی جایگزین آن می گردد. بعلاوه این گونه دارای اندام های حسی پوستی است که به فشار آب حساس است. اگر یک ماهی از کنارشان حرکت کند، به وسیله فشار آب متوجه حضور آن می گردد. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.

از رفتارهای جالب این حیوان حفر کانال های عمیق در کنار رودخانه ها و ساخت آب گیرهایی برای محل زندگی خود و فرار از گرما است. گاندوها کانال هایی را حفر می نمایند که چندین متر عمق دارد و طول آن ها تا 15 متر می رسد که یک یا دو تمساح در آن ها وجود دارد. این کانا ل ها پناهگاهی برای زندگی و استراحت این حیوان در ساعت های گرم روز است که از تبخیر آب جلوگیری نموده و با ذخیره آب در کانال ها به حفظ آب برکه ها و تالاب ها در فصل های گرم یا زمان خشک سالی یاری می نماید. به همین علت مردم بلوچ باور دارند که گاندو باعث خیر و برکت است و درباره این حیوان می گویند:

هر جا گاندو باشد، آب فراوان است.

فصل جفت گیری تمساح پوزه کوتاه یا گاندو در اسفند ماه است. این حیوان بعد از جفت گیری تا اردیبهشت ماه حدود 25 تا 30 تخم می گذارد که تخم ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می شوند، هرچند تنها 60 درصد از تخم ها تبدیل به نوزاد می گردد.

نوزادها در حین تولد طولی برابر 20 تا 25 سانتی متر دارند و از حشرات، دوزیستان کوچک و بچه ماهی ها تغدیه می نمایند. نوزاد گاندو تا زمان بالغ شدن بسیار حساس است و در مقابل بی آبی و گرمای شدید تلف می گردد. بعلاوه نوزادها در معرض خطر شکار به وسیله حیوانات دیگری مثل پرندگان شکاری، مرغان ماهی خوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند.

جالب است بدانید تنها پنج تا 10 درصد از نوزادهای متولد شده گاندو به سن بلوغ یعنی 5 تا 10 سالگی می رسند. شاخص ارزیابی سلامت گاندو، قطر دم آن ها است. دم تمساح ذخیره چربی است که هرچقدر قطورتر باشد نشانه سلامت بیشتر حیوان است؛ البته در دوران نوزادی گاندو، امکان قطع شدن دم آن وجود دارد که در حالت طبیعی منجر به مرگ این حیوان نمی گردد.

گاندو در سیستان و بلوچستان

گاندوها در آب های شیرین زندگی می نمایند و تابه حال گزارشی مبنی بر زندگی آن ها در آب شور به دست نیامده است. به همین دلیل برای تماشا این جیوانات باید به آبگیرهای منطقه بلوچستان در استان سیستان و بلوچستان سفر کرد. برای تماشا گونه های اهلی تر گاندو باید وارد جاده سرباز به چابهار شد. در کیلومتر 20 جاده جکیگور به سمت چابهار در روستای درگس می توان این حیوانات زیبا را در ایستگاه ریکوکش دید.

این ایستگاه در سال 1389 به منظور حفاظت از گاندوها در مقابل تهدیدات خشک سالی در وسعتی برابر با 10 هکتار تاسیس شد. در حال حاضر حدود 30 تمساح پوزه کوتاه در این ایستگاه زندگی می نمایند. بعلاوه در منطقه حفاظت شده روستای باهوکلات این تمساح ها تحت حفاظت هستند، برای همین به راحتی می توان آن ها را دید. در واقع تمامی زیستگاه های گاندوها در ایران از سال 1349 به منطقه ها حفاظت شده تبدیل شده اند و از سال 1361 منطقه باکوهلات به نام این تمساح یعنی گاندو تغییر نام داده است. تنها روستای باهوکلات با نام قدیمی آن خوانده می گردد و این روستا از زمان تغییر نام، به منطقه ای حفاظت شده برای گاندوها تبدیل شده است.

اگر تمایل دارید که این تمساح های پوزه کوتاه را در محل واقعی زندگیشان ببینید، باید سری به رودخانه سرباز و برکه های اطراف آن بزنید. این برکه ها از یک کیلومتری شمال شهر سرباز آغاز شده و تا کناره های سد پیشین ادامه دارد. بیشترین تراکم گاندو در کنار سد است.

از مهم ترین مراکز تجمع گاندوها در کنار رودخانه سرباز می توان به برکه فیروزآباد، برکه آزادی، برکه درگس، برکه کهیر برز، برکه هوت کت، برکه شیر گواز، برکه باهوکلات، برکه پیر سهراب، برکه زیر سد پیشین، برکه جنگل، برکه پلنگی و برکه دریاچه سد پیشین اشاره نمود.

یک نکته قابل توجه درباره این تمساح ها وجود دارد و آن هم این است که تماشا آن ها در شب بسیار راحت تر از روز است. ساختمان چشم این تمساح ها به شکلی است که تابش نور شدید، بازتابی براق و واضح به رنگ قرمز در آن به وجود می آورد و همین موضوع تماشا و تشخیص آن ها را در شب آسان تر می نماید؛ تاریکی و سکوت شب باعث کاهش ترس تمساح و حضورش روی خشکی می گردد. به خاطر در خطر بودن نسل گاندوها، آسیب زدن یا شکار آن ها جریمه سنگین 20 میلیون تومانی برای هر گاندو را در پی دارد.

در هر صورت لذت تماشا این حیوان خاص و کم یاب در حدی است که اگر روزی به شهر زیبای چابهار رفتید و از جاهای تماشای سیستان و بلوچستان تماشا کردید، حتما به محل زندگی این حیوان به ویژه در روستای باهوکلات سری بزنید تا تجربه ای فراموش نشدنی را کسب کنید.

آیا گاندو خطرناک است؟

گاندو حیوانی بسیار باهوش، زیرک و خیلی ترسو است؛ برای همین کمی سخت می توان آن ها را بیرون از آب مشاهده کرد. این خزنده از فاصله 500 متری صدا را از پشت سر خود می شنود و به سرعت در آب پنهان می گردد. هرچند گاندو ها در شرایط عادی کاملا اجتماعی هستند و در صورت نبود خطر به راحتی در کنار انسان ها رفت و آمد می نمایند. برخلاف چهره وحشتناک، آن ها حیوانات کاملا آرامی هستند. در طی 10 سال گذشته فقط 2 مورد حادثه مبنی بر آسیب انسانی از طرف این حیوان در ایران گزارش شده است.

این آسیب ها شامل حمله خفیف در حد گاز گرفتن دست و پا بوده است که با توجه به تعداد بسیار کم این آسیب ها، احتمال این می رود تمساح در تشخیص شکار خود اشتباه نموده باشد. در کل وجود گاندو در برکه ها و رودخانه ها تهدیدی برای مردم محلی نیست؛ به طوری که حتی بچه ها در این برکه ها به راحتی شنا نموده و زنان به شستن ظرف و لباس مشغول هستند. گاندوها تنها گونه ای از تمساح ها هستند که در ایران یافت می شوند، برای همین این حیوانات تبدیل به یک جاذبه جهانگردی خاص در کشور شده اند.

طبق آخرین سرشماری در حدود 400 گاندو در سیستان و بلوچستان زندگی می نمایند و تقریبا در تمام گودال های بزرگ آب، که مردم محلی به نام هوتک می گویند، می توان گاندوها را پیدا کرد. البته این حیوان به جز در جنوب شرق ایران در کشورهای نپال، پاکستان، هند، بنگلادش، سریلانکا و بخش هایی از چین نیز وجود دارد که بیشترین تعداد آن بعد از هند، در سریلانکا گزارش شده است.

گاندو و خطر انقراض

در طول سال های 1377 تا 1383 بسیاری از گاندوها به علت بحران خشک سالی جان خود را از دست دادند. خشک شدن برکه ها و آبگیرها منجر به مرگ تعدادی از این جانوران ارزشمند شد، به طوری که ماموران محیط زیست مجبور به انتقال تعدادی از این تمساح ها به مکان مناسب تری برای زندگی شدند. استان سیستان و بلوچستان به طور میانه هر 30 سال یک بار دوره های خشک سالی را پشت سر گذاشته است. بروز یک دوره طولانی خشک سالی 6 ساله از سال 1379 در زیستگاه های منطقه و خشک شدن بخش های زیادی از رودخانه سرباز و باهوکلات نسل این گونه کم یاب در ایران را در معرض انقراض گذاشته است. این گونه جانوری از لحاظ ارزش و تعداد کم در آخرین طبقه بندی جانوران جهان در سال 2005 جزو گونه های آسیب پذیر دسته بندی شدند. در کل جهان تنها 2400 عدد از تمساح های پوزه کوتاه باقی مانده اند.

از دلایل دیگر انقراض آن ها می توان به بروز سیلاب های سنگین در محل زندگی آن ها و خورده شدن نوزادان گاندو به وسیله تمساح های بالغ تر اشاره نمود. بعلاوه تغییر در ترکیب آب شیرین رودخانه سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی های شیمیایی مثل آفت کش ها، علف کش ها، قارچ کش ها، روغن موتور یا مواد شوینده هم بر آینده این تمساح ها تاثیر منفی گذاشته است. بعلاوه بعضی از گاندوها در حین رد شدن از جاده ها به خاطر برخورد با خودروها کشته می گردد، هرچند تعداد این حوادث تاثیر زیادی بر آمار کلی مرگ و میر گاندو ها ندارد.

پرسش های متداول

معنی گاندو چیست؟

در زبان بلوچی گاندو معنی راه رونده روی شکم است

زیستگاه گاندو کجاست؟

این حیوان در منطقه های مثل رودخانه باهوکلات و رودخانه سرباز و محدوده های آبی چابهار و سراوان زندگی می نماید.

نام اصلی گاندو چیست؟

تمساح پوزه کوتاه مردابی

آیا گاندو جزو گونه های در معرض خطر انقراض قرار گرفته است؟

این گونه جانوری از لحاظ ارزش و تعداد کم در آخرین طبقه بندی جانوران جهان در سال 2005 جزو گونه های آسیب پذیر دسته بندی شدند. در کل جهان تنها 2400 عدد از تمساح های پوزه کوتاه باقی مانده اند.